Χαρισματική δημοκρατία

.....του Ραφαήλ Παπαδόπουλου

   Πριν από ένα μήνα, στο πλαίσιο ενός μαθήματος στο Πανεπιστήμιο, έγινε μία πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση και ερμηνεία αναφορικά με την έννοια του χαρισματικού ηγέτη. Τα συμπεράσματα που βγήκαν προσφέρουν μία αρκετά εύλογη εξήγηση του αδιεξόδου στο οποίο έχει περιέλθει ο δημόσιος διάλογος στη χώρα μας. Και εξηγούμαι.

Σύμφωνα λοιπόν με τον κοινωνιολόγο Max Weber, η χαρισματική ηγεσία, είναι ένας από τους τρεις τύπους νομιμοποιημένης πολιτικής εξουσίας(οι άλλοι δύο είναι η παραδοσιακή και η νόμιμη). Ο ηγέτης που χαρακτηρίζεται χαρισματικός είναι αυτός που η εξουσία του αποσπά τη συναίνεση των κυβερνώμενων, μέσα από την τάση που έχουν οι πολίτες να του αποδίδουν υπερφυσικά και πέραν των ανθρωπίνων δυνατοτήτων χαρακτηριστικά. Οι οπαδοί του τον αντιμετωπίζουν ως μεσσία που αποστολή του έχει να σώσει τη χώρα από όλα τα δεινά και να την οδηγήσει στο μεγαλείο, ενώ η αντίπαλοί του τον θεωρούν εθνικό προδότη, λαοπλάνο και ραδιούργο, που είναι έτοιμος να οδηγήσει τη χώρα στον όλεθρο προκειμένου να εξυπηρετήσει ιδιοτελή συμφέροντα. Βεβαίως, η πραγματικότητα βρίσκεται πάντα κάπου στη μέση. Πολλές φορές ο ίδιος ο ηγέτης συμβάλλει, ηθελημένα ή μη, στην οικοδόμηση αυτής της εικόνας για το πρόσωπό του. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των χαρισματικών ηγεσιών, λόγω ακριβώς των εξαιρετικών χαρακτηριστικών που τους αποδίδονται, είναι ότι εμφανίζονται κυρίως σε περιόδους κρίσεων (οικονομικών, κοινωνικών ή πολιτικών), όταν τα προβλήματα οξύνονται και η κοινή γνώμη περιμένει από κάποιον πολιτικό να της παρέχει ένα όραμα και προοπτική για το μέλλον. Ιστορικά παραδείγματα χαρισματικών ηγετών αποτελούν ο Χίτλερ, ο Στάλιν και, στα καθ’ ημάς, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Μία αντίστοιχη απόδοση υπερφυσικών χαρακτηριστικών γίνεται σήμερα από διάφορους πολιτικούς, δημοσιογράφους και επιχειρηματίες καθώς μιλούν για τις αιτίες της κρίσης στη χώρα μας και τον τρόπο εξόδου από αυτήν. Μόνο που αυτά τα εξαιρετικά χαρακτηριστικά δεν αφορούν έναν χαρισματικό πολιτικό ηγέτη, αλλά το σύνολο των πολιτών και τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς τους. Η μία άποψη αναπαράγει το στερεότυπο των χαραμοφάηδων και τεμπέληδων Ελλήνων που συλλήβδην, μαζί με τους πολιτικούς, απομυζούσαν και έκλεβαν το κράτος επί δεκαετίες, και άρα τώρα δικαίως έχει έρθει η ώρα να υποστούν τις συνέπειες των υπερβολών τους, ωθούμενοι αν χρειαστεί στην οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση. Η οπτική αυτή εκφράζεται λακωνικά από το κατά Πάγκαλον <<μαζί τα φάγαμε>>. Η αντίθετη άποψη, εξίσου ισοπεδωτική και παραπλανητική, θεωρεί ότι οι πολίτες δεν έχουν καμία απολύτως ευθύνη για την κατάσταση της χώρας και περιορίζει την απόδοση ευθυνών αποκλειστικά στο πολιτικό σύστημα και τους μεγάλους επιχειρηματίες που πλούτισαν εις βάρος των απλών πολιτών, οι οποίοι, ως αθώα θύματα αποπλάνησης και εκμετάλλευσης, καλούνται να πληρώσουν τα σπασμένα άλλων. Πίσω από αυτό το δεύτερο στερεότυπο και υπό τον μανδύα της προάσπισης των εργασιακών και << λαϊκών >> δικαιωμάτων, κρύβεται πολλές φορές η επιθυμία διατήρησης παράλογων και εξοργιστικών προνομίων διαφόρων συντεχνιών. Εκφραστές της άποψης αυτής είναι κυρίως τα κόμματα της Αριστεράς και κάποια από τα μεγάλα συνδικάτα της χώρας(π.χ η ΓΕΝΟΠ ΔΕΗ).

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα φαινόμενο χαρισματοποίησης του ίδιου του λαού, στον οποίο αποδίδονται συνολικά και χωρίς διακρίσεις εξωπραγματικές ιδιότητες, με σκοπό την, εκούσια ή ακούσια, παράβλεψη των πραγματικών προβλημάτων του τόπου. Η υιοθέτηση απλουστευτικών και γενικευτικών στερεοτύπων όπως τα παραπάνω, και μάλιστα όταν με βάση αυτά προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε μία κρίση επιβίωσης της χώρας και απονομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος, είναι όχι μόνο αδιέξοδη αλλά και πολύ επικίνδυνη.