....του Ρίζου Καϊάφα
Όταν αναφερόμαστε σε έννοιες όπως η λαϊκή κυριαρχία ή το κοινωνικό συμβόλαιο, συνήθως ο νους μας πηγαίνει σε φιλοσόφους όπως ο Ρουσσώ, σε κείμενα όπως η αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και σε γεγονότα όπως η αμερικανική και η γαλλική επανάσταση.
Ωστόσο η ιστορική διαδρομή αυτών των όρων χαράχτηκε μέσα από πολλά διαφορετικά μονοπάτια με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς. Ένα τέτοιο, σχετικά άγνωστο σε μας τους Έλληνες, μονοπάτι ακολουθούμε σ’ αυτή τη σύντομη εξιστόρηση.
Τα ίχνη του μας οδηγούν στις επαρχίες των Κάτω Χωρών του 16ου αιώνα, σε μια περιοχή που σήμερα περιλαμβάνει κυρίως την Ολλανδία, το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο. Εκεί, από τα 1566 ως τα 1648, εκτυλίχθηκε μια αιματηρή εξέγερση των πόλεων – κρατών εναντίον των Ισπανών κυριάρχων, στην οποία αναμίχθηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλες οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής από την Αγγλία ως την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Μέχρι τα 1581 η εξέγερση των επαρχιών στρεφόταν επισήμως κατά των αντιβασιλέων - διοικητών και όχι εναντίον του ίδιου του ισπανικού στέμματος. Αλλά η άκαμπτη στάση των Ισπανών και η επείγουσα ανάγκη των επαναστατών για διεθνή βοήθεια οδήγησε τον ηγέτη τους, πρίγκιπα Γουλιέλμο Ι της Οράγγης (1533-1584), σε μια πιο ριζοσπαστική λύση. Σύμφωνα με τις συμβουλές του Γουλιέλμου, λοιπόν, οι αντιπρόσωποι των πόλεων, επικαλούμενοι τον λαό των επαρχιών, αποκήρυξαν τον βασιλιά Φίλιππο ΙΙ της Ισπανίας και αποδεσμεύτηκαν από τους όρκους υποτέλειας στο ισπανικό στέμμα. Η ενέργεια αυτή είχε ως απώτερο πολιτικό στόχο να αποδοθεί το αφαιρεθέν από τον Ισπανό ηγεμόνα δικαίωμα της κυριαρχίας σε κάποιον άλλο Ευρωπαίο μονάρχη ή σημαίνοντα ευγενή. Ήδη η θεωρητική σύλληψη ενός είδους κυριαρχίας που απέρρεε μεν από τον θεό αλλά μπορούσε να αποδοθεί ή να αφαιρεθεί από τους ευγενείς με την παρέμβαση του λαού ανέτρεπε τις παραδοσιακές αντιλήψεις για την προέλευση και τη θεμελίωση της βασιλικής εξουσίας.
Η πρωτοφανής για τα δεδομένα της εποχής αποκήρυξη ενός βασιλιά από ένα μέρος των υπηκόων του αποτυπώθηκε στο λεγόμενο "Plakkaat van Verlatinghe" (26 Ιουλίου 1581), ένας όρος που συνήθως μεταφράζεται ως «Πράξη της Αποκήρυξης», αν και στην κυριολεξία σημαίνει «τοιχοκόλλημα της λιποταξίας». Αυτή η περίεργη κυριολεκτική μετάφραση παραπέμπει στην πρακτική της τοιχοκόλλησης ή της ανάρτησης των σημαντικών ανακοινώσεων σε πολυσύχναστους δημόσιους χώρους. Έχει δε μεγάλη σημασία για την κατανόηση των επιχειρημάτων των εξεγερμένων, καθώς ισχυρίστηκαν πως ο βασιλιάς της Ισπανίας είχε ουσιαστικά εγκαταλείψει το λαό των Κάτω Χωρών. Ο Φίλιππος μάλιστα ενοχοποιείτο και από θεολογικής πλευράς, καθώς είχε λησμονήσει τις υποχρεώσεις του καλού ποιμένα προς το ποίμνιό του.
Συγκεκριμένα, στο προοίμιο της Πράξης της Αποκήρυξης τονίζεται πως «…ένας πρίγκιπας είναι ορισμένος από το θεό να κυβερνά έναν λαό, να τον προστατεύει από την καταπίεση και τη βία όπως ο ποιμένας το ποίμνιο. Διότι ο θεός δεν έπλασε τους ανθρώπους σκλάβους του πρίγκιπα, για να υπακούουν στις εντολές του είτε είναι σωστές είτε όχι, αλλά (όρισε) τον πρίγκιπα [..] να τους κυβερνά με δικαιοσύνη, να τους αγαπά και να τους υποστηρίζει όπως ο πατέρας τα παιδιά του και ο ποιμένας το ποίμνιό του[…]. Κι όταν αυτός δεν τους συμπεριφέρεται κατ’ αυτόν τον τρόπο αλλά αντιθέτως τους καταπιέζει, αναζητώντας ευκαιρίες για να παραβιάζει τα αρχαία τους ήθη και τα προνόμια, απαιτώντας από αυτούς δουλική υποταγή, τότε δεν είναι πια πρίγκιπας αλλά τύραννος και οι υπήκοοί του δεν μπορεί να τον αντιμετωπίζουν διαφορετικά…». Και οι συντάκτες της Πράξης προσθέτουν πως σε μια τέτοια περίπτωση οι αντιπρόσωποι των επαρχιών όχι μόνο δικαιούνται να αποτινάξουν την εξουσία του τυράννου αλλά και «…να προχωρήσουν νομικά στην εκλογή ενός άλλου πρίγκιπα για την προστασία τους».1
Στα αποκαλυπτικά αυτά αποσπάσματα αναδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο οι επαναστάτες χρησιμοποίησαν τις ίδιες τις θεολογικές βάσεις της απόλυτης μοναρχίας για να την αμφισβητήσουν. Και επιπλέον υποστήριζαν τη δυνατότητα του λαού να αντικαταστήσει έναν κυβερνήτη με κάποιον άλλο της επιλογής του. Πολλοί μελετητές θεωρούν εύλογα πως η επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται στο προοίμιο ουσιαστικά προϋποθέτει, υπονοεί και περιγράφει ένα κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ ηγεμόνα και λαού, αν και κάτι τέτοιο δεν διατυπώνεται απερίφραστα. Επιπλέον, θεωρείται πολύ πιθανό η Πράξης της Αποκήρυξης να αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους συντάκτες της αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας (1776), σχεδόν δύο αιώνες αργότερα. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στις εκτεταμένες ομοιότητες στη δομή και τη φρασεολογία των δύο κειμένων.
Για να ξαναγυρίσουμε στην εξέλιξη των γεγονότων, η αναζήτηση ενός νέου ηγεμόνα για τις Κάτω Χώρες αποδείχθηκε ατελέσφορη. Έτσι, στα 1587, οι επαρχίες απένειμαν στον γιο του Γουλιέλμου της Οράγγης τον τίτλο του επικεφαλής – στρατηγού, κρατώντας την πολιτική διακυβέρνηση για τον εαυτό τους. Σταδιακά δημιουργήθηκε και αναγνωρίστηκε μια ιδιόμορφη ρεπουμπλικανική συνομοσπονδία, η Δημοκρατία των Επτά Ηνωμένων Κάτω Χωρών, στην οποία η πριγκηπική οικογένεια της Οράγγης ασκούσε την εξουσία θεωρητικά από κοινού με τους αντιπροσώπους των επαρχιών.
Στην πράξη επρόκειτο για ένα μάλλον προσωποπαγές και αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης, το οποίο όμως κλονίστηκε σοβαρά από την εξάπλωση των ιδεών του διαφωτισμού και του πρώιμου εθνικισμού. Στα 1787 μια εξέγερση του λεγόμενου Πατριωτικού Κόμματος καταπνίγηκε βίαια και οι υποστηρικτές του κατέφυγαν στη γειτονική επικράτεια του Λουδοβίκου XVI. Η μετάδοση των ρεπουμπλικανικών ιδεών του Πατριωτικού Κόμματος των Κάτω Χωρών στη μοναρχική Γαλλία συγκαταλέγεται στους παράγοντες που οδήγησαν στη γαλλική επανάσταση. Λίγα χρόνια αργότερα, μετά την ήττα των στρατευμάτων των Κάτω χωρών από την επαναστατική Γαλλία, το καθεστώς των πριγκίπων της Οράγγηςκατέρρευσε και στη θέση του ανακηρύχθηκε η Βαταβική Δημοκρατία (1795).2 Αν και το δημοκρατικό πείραμα, στηριγμένο στα γαλλικά επαναστατικά πρότυπα, αποδείχθηκε βραχύβιο, οι ιδέες που είχαν ξεκινήσει τη διαδρομή τους από την Πράξη της Αποκήρυξης και συνετέλεσαν στην αμερικανική και τη γαλλική πανάσταση είχαν τελικά επιστρέψει στην αφετηρία τους.
1. Η μετάφραση έγινε από τον γράφοντα. Βασίζεται σε μια αγγλική απόδοση του αρχικού ολλανδικού κειμένου, η οποία βρίσκεται στην ιστοσελίδα του Radbound University Nijmegen. http://www.let.rug.nl/usa/documents/before-1600/plakkaat- van-verlatinghe-1581-july-26.php
2. Ο όρος Βαταβική παραπέμπει στην αρχαία γερμανική φυλή των Βαταβών, οι οποίοι υποτίθεται πως ήταν οι πρόγονοι των σύγχρονων Ολλανδών και είχαν προσπαθήσει να συγκροτήσουν ένα ελεύθερο κράτος, αψηφώντας τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Αυτός ο εθνικός μύθος πρωτοεμφανίστηκε γύρω στα 1517 και είχε ήδη γίνει δημοφιλής την εποχή της επανάστασης των Κάτω χωρών εναντίον των
Ισπανών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου