Ο προφητικός Thomas Malthus και οι επιπτώσεις του υπερκαταναλωτισμού στις αρχές του 21ου αιώνα

....του Χρήστου Λ. Βάντζου

Ποτέ άλλοτε η έννοια του αναχρονισμού δεν υφίστατο ως εξόφθαλμη πραγματικότητα, για το σύνολο –κυριολεκτικά – του παγκόσμιου πληθυσμού, όσο στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 21^ου αιώνα. Από τη μία η παγκόσμια κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης πολιτικής, μέσω της οποίας οι κοινωνίες ανά τον πλανήτη τείνουν να επιστρέψουν στην προ του 1848 εποχή, τόσο σε βιοτικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο. Η μόνη, καθαρά επιφανειακή διαφορά, συνίσταται στο ότι το υποχθόνιο σύστημα κοινωνικού ελέγχου έχει αλλάξει ιδεολογικό μανδύα αλλά και κατευθυντήριες γραμμές και πεδία δράσης σε ό, τι αφορά τη διαμόρφωση συνειδήσεων. Αντί για αναζωπύρωση των παθών των αξιών που σχετίζονται με την παράδοση – θρησκευτικές ή εθνικές πεποιθήσεις – υπάρχει αναζωπύρωση του πάθους του ασύστολου καταναλωτισμού αγαθών και υπηρεσιών από το σύνολο της ανθρωπότητας. Από την άλλη, οι αναχρονιστικές πεποιθήσεις και, κυρίως οι πλέον απαισιόδοξες προβλέψεις των σκεπτικιστών της αστικής κοινωνίας του 19^ου αιώνα, όταν δηλαδή η νέα μορφή της παγκόσμιας κοινωνίας – τουλάχιστον για τον τότε πολιτισμένο κόσμο – βρισκόταν στα σκαριά, τείνουν προς μία ανατριχιαστική επαλήθευση, με ό, τι δυσάρεστο αλλά και επικίνδυνο συνεπάγεται το γεγονός αυτό, όχι μόνο για την πορεία, ίσως, ακόμη και την επιβίωση του πλανήτη.

Η θεωρία που παρουσίασε, πριν από 200 περίπου χρόνια ο κληρικός και οικονομικός φιλόσοφος Thomas R. Malthus, σχετικά με τις οδυνηρές – στο απώτερο μέλλον – επιπτώσεις του υπερπληθυσμού και του υπερκαταναλωτισμού είχαν προκαλέσει πληθώρα αντιδράσεων ήδη από εκείνη την εποχή[1]. Ο Malthus, υποστήριξε πως η αναντιστοιχία ανάμεσα στην αύξηση του πληθυσμού της Γης(γεωμετρική αύξηση) και σε εκείνη των διαθέσιμων φυσικών πόρων(αριθμητική αύξηση), μέσω και της τεχνικής βοήθειας που παρείχε σε αυτή την εξέλιξη η επιστημονική πρόοδος και η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, θα οδηγούσε, με μαθηματική ακρίβεια στην εξάντληση των αποθεμάτων φυσικών πόρων και στην εξόντωση – λόγω αυτής της ανεπάρκειας – του πληθυσμού της Γης. Για την αποτροπή αυτής της εξέλιξης, επιβαλλόταν είτε με φυσικές μεθόδους – φυσικές καταστροφές, τεράστιες επιδημίες και λοιμοί – είτε με τεχνητές – συνεχείς πόλεμοι – να εξαλείφεται ένα τμήμα των κατοίκων του πλανήτη, ακριβώς στα πλαίσια της επιβίωσης των υπολοίπων και της διατήρησης του ανθρώπινου γένους.

Όπως ήταν φυσικό, η τότε λέσχη της διανόησης και, φυσικά, η ίδια η κοινωνία – μιλώντας πάντα για το Δυτικό κόσμο – δεν ήταν έτοιμη να δεχτεί μία τέτοια νατουραλιστική προσέγγιση του μέλλοντος, ιδιαίτερα όταν, εκείνη την εποχή, φάνταζε τρομερά ελπιδοφόρο. Είχαν προηγηθεί η περίοδος της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, ο αστικός καπιταλιστικός φιλελευθερισμός είχε αντικαταστήσει τα φεουδαρχικά και τα φονταμεταλιστικά καθεστώτα της σκοτεινής περιόδου του Μεσαίωνα, μια νέα, εκμεταλλεύσιμη πλανητική επικράτεια περίμενε τους απανταχού αποικιοκράτες και τα πρώτα σπέρματα κοινωνιών, βασισμένων στις ιδέες της κοινωνικής κινητικότητας, του κέρδους αλλά και των δημοκρατικών, νεωτερικών ιδεωδών εδραιώνονταν στην κοινή γνώμη. Τα συμπεράσματα του Malthus, τα οποία κινούνταν σε ένα πλαίσιο περισσότερο θεωρητικό αντιμετωπίστηκαν μάλλον με αδιαφορία από έναν κόσμο που ζούσε στον ονειρώδη αστερισμό του φιλελευθερισμού του Adam Smith.

Η αίσθηση αυτή, δεν άλλαξε, ούτε με την πάροδο των χρόνων. Παρ’ ότι η καπιταλιστική πολιτική απώλεσε, κατά την ιστορική εξέλιξη, σημαντικό μέρος της κοινωνικής της επιρροής, η εμφάνιση νέων ιδεολογιών με ακόμη πιο σημαντικό κοινωνικό προσανατολισμό – όπως ο σοσιαλισμός – απέτρεψαν τα κοινωνικά στρώματα όλων των τάξεων από το να διαπιστώσουν πως οι απαισιόδοξες προβλέψεις, σιγά – σιγά εμφανιζόταν στο προσκήνιο. Οι πόλεμοι συνεχίζονταν, η πείνα είχε αρχίσει να χτυπά μεγάλα τμήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου, χωρίς να λείπουν οι ασθένειες αλλά, παρ όλα αυτά ο πληθυσμός εξακολουθούσε να αυξάνεται ραγδαία[2]. Ποιος, όμως, θα το πίστευε ότι η θεωρία του Μαλθουσιανισμού θα επανερχόταν στο προσκήνιο με τη νέα χιλιετία και, μάλιστα, θα δημιουργούσε ποικίλες ανταλλαγές απόψεων και δηλώσεων σχετικά με το αν η παγκόσμια πραγματικότητα την επαληθεύει ή όχι, μετά από τόσα χρόνια και ύστερα από τόσες αλλαγές που έχει υποστεί η ανθρωπότητα.

Φυσικά, προκειμένου να διασφαλίζονται ηρεμία και ευταξία στην ροή του παγκόσμιου ρολογιού, τέτοιου είδους πεσιμιστικές θεωρίες απορρίπτονται ως ουτοπικά καταστροφολογικές, ιδιαίτερα κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες με την επικράτηση της νεοφιλελεύθερης αντίληψης, την θεωρία περί μινιμαλιστικού κράτους και της ενισχυμένης και ελεύθερης αγοράς. Σύμφωνα με τους ειδικούς, οι μεταρρυθμίσεις που θα ευνοούν την απεμπλοκή από οποιοδήποτε έλεγχο, του εμπορίου και των επενδύσεων σε διεθνές επίπεδο αλλά και οι διαρθρωτικές αλλαγές  σε ό, τι αφορά τη δημοσιονομική πολιτική των κρατών θα οδηγούν σε εισροή κεφαλαίου, εξάλειψη των χρεών των κρατών, εξεύρεση θέσεων εργασίας και, ως συνέπεια όλων αυτών, σημαντική εξάλειψη της φτώχειας και της πείνας ανά τον πλανήτη[3]. Οι ισχυροί ανά τον πλανήτη, πιεζόμενοι και από τη διεθνή κατακραυγή που προκάλεσε η πολιτική άγριας λιτότητας η οποία εφαρμόστηκε στα κράτη του Τρίτου Κόσμου, τα οποία και μαστίζονταν σκληρά από την πείνα και την πρόσβαση σε πόσιμο νερό διατείνονταν αλλαγή στην αντιμετώπιση του μεγάλου προβλήματος της υποσίτισης.

Εντούτοις, 20 σχεδόν χρόνια μετά, όχι μόνο η μάστιγα της πείνας έχει προσλάβει κολοσσιαίες διαστάσεις αλλά η ακολουθούμενη πολιτική, η οποία εφαρμόζεται στα αναπτυσσόμενα κράτη από διεθνείς οργανισμούς – ΔΝΤ, παγκόσμια τράπεζα –, έχει αρχίσει να κάνει την εμφάνισή της και σε χώρες του δυτικού κόσμου – Αργεντινή, Τουρκία, Ελλάδα, Πορτογαλία, Ρουμανία, κ.α. – με αποτέλεσμα η παγκόσμια πείνα να αυξάνεται. Πράγματι, η συνεχής λιτότητα που επιβάλλεται στις κοινωνίες οδηγεί σε βαθύτερη ύφεση τα, υφιστάμενα αυτήν, κράτη, κάτι που με τη σειρά του οδηγεί στα όρια της πείνας μεγάλα τμήματα πληθυσμού, τα οποία πριν την έλευση των συγκεκριμένων οργανισμών είχαν ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο[4]. Αυτή η πραγματικότητα επαναφέρει στο προσκήνιο τη θεωρία του Malthus περί ‘’τεχνητής’’ παρεμπόδισης της υπεραύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Άλλωστε θα πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν οι ανίατες ασθένειες, οι οποίες θερίζουν, κυρίως τις περιοχές του πλανήτη με υψηλό δείκτη γεννήσεων αλλά, ως ένα βαθμό και τον υπόλοιπο κόσμο, όπως το Aids ή οι υπατίτιδες. Παράλληλα, υπάρχουν και οι συνεχείς πολεμικές συρράξεις και αναμετρήσεις, είτε στα πλαίσια εμφυλίων συγκρούσεων, είτε με ξαφνικές επεμβάσεις των ισχυρών κρατών σε περιοχές συμφερόντων. Όλα αυτά είχαν προβλεφθεί στο βιβλίο του Malthus[5] και, μάλιστα, οι σύγχρονοι θιασώτες της θεωρίας του αναφέρονται και στις θεσπισμένες νομοθεσίες, οι οποίες απαγορεύουν τις γεννήσεις περισσότερων από ένα παιδί ανά οικογένεια, στα πλαίσια του ελέγχου και έχοντας, πάντα, ως γνώμονα ότι το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας είναι φυσικό και προέρχεται μόνο από τον υπερπληθυσμό.

Είναι όμως αυτή η πραγματικότητα; Σύμφωνα με την ανάδυση νέων θεωριών, οι οποίες προέρχονται από τους θιασώτες της περαιτέρω παροχής δικαιωμάτων, το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας δεν προέρχεται από τον υπερπληθυσμό αλλά από την ανισότητα στην κατανομή̇ με άλλα λόγια αυτό που καθορίζει αν τεράστια τμήματα πληθυσμού ανά τον πλανήτη θα τραφούν δεν είναι τόσο η ποσότητα του φαγητού που είναι διαθέσιμη σε αυτούς αλλά η δυνατότητα να παράσχουν στους εαυτούς τους το δικαίωμα στη διατροφή[6]. Διάφορες μελέτες έχουν αποδείξει ότι κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν υπάρξει εξάρσεις λιμών σε περιόδους όταν η διαθεσιμότητα τροφίμων είχε φτάσει σε αποκορύφωση[7]. Η κριτική αυτών των μελετών στρέφεται, όπως προαναφέρθηκε, στην άνιση κατανομή τροφίμων όπως αυτή προκύπτει από την ικανότητα των ατόμων να παράσχουν στον εαυτό τους το δικαίωμα στα τρόφιμα. Με την παγκοσμιοποίηση της αγοράς, ελλοχεύει ο μεγάλος κίνδυνος άνθρωποι που στερούνται της δυνατότητας αγοραστικής δύναμης να λιμοκτονούν σε έναν κόσμο αφθονίας.

Πρόκειται για απάντηση στη θεωρία του Malthus. Ωστόσο, ασχέτως του γεγονότος ότι ίσως ο φιλόσοφος να έκανε λάθος στα αίτια του προβλήματος της φτώχειας και της πείνας, το γεγονός ότι, ουσιαστικά, υπάρχει μια έξαρση διάφορων παραγόντων που διαιωνίζουν την ασιτία ανά τη Γη εξακολουθεί να τη σκεπάζει, σα σκιά, από άκρη σε άκρη. Η διαπίστωση γίνεται ολοένα και πιο εξοργιστική, καθώς, μέρα με τη μέρα διαχέονται νέα στοιχεία, τα οποία αποκαλύπτουν πως, την ίδια στιγμή που, περίπου 900 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από υποσιτισμό και, τουλάχιστον 40.000 πεθαίνουν κάθε μέρα από αίτια που σχετίζονται με πείνα ή δίψα[8], την ίδια στιγμή, στις χώρες του αναπτυγμένου κόσμου υπάρχει μια πρωτοφανής έξαρση υπερσυσσώρευσης αγαθών και προϊόντων, κάτι που έχει οδηγήσει στο φαινόμενο της υπερκατανάλωσης. Πράγματι, την ίδια ώρα που πάνω από 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν με το εξευτελιστικό ποσό των δύο δολαρίων την ημέρα, την ίδια στιγμή στις ΗΠΑ δαπανώνται περίπου 8 δις δολάρια το χρόνο για αγορές καλλυντικών. Αντίστοιχα, εντός της ΕΕ, περί τα 11 δις δολάρια για παγωτά και γλυκά[9], χωρίς να αναφερθούν τα αστρονομικά ποσά που δαπανώνται για αγορές αυτοκινήτων και άλλων ειδών πολυτελείας ετησίως. Προφανώς, όμως και δεν πρέπει, σε καμία περίπτωση να υποδειχτούν ως ένοχοι για όλη τη δυστυχία που υπάρχει στον πλανήτη όσοι αρέσκονται να καλλωπίζονται ή να καταναλώνουν παγωτά, δεδομένου ότι η κατασπατάληση των φυσικών πόρων γίνεται από την μικρή ελίτ του 0,5% του παγκόσμιου πληθυσμού, στην κατοχή της οποίας βρίσκεται και το μεγαλύτερο μέρος του ελέγχου της αγοράς και της κατανομής εργασίας και φυσικών πόρων.

Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ενώ θα αρκούσε μια κατανομή 3.200 γραμμαρίων σίτου ανά άτομο ημερησίως ώστε να τρεφόταν και ο τελευταίος πολίτης του κόσμου ανελλιπώς, παρατηρείται μία υπερκατανάλωση τροφίμων από τις χώρες του δυτικού κόσμου. Στις χώρες αυτές, συσσωρεύονται καθημερινά χιλιάδες τόνοι τροφίμων για να καταλήξει, εν τέλει, το 25% αυτών στα σκουπίδια. Και όμως, από αυτό το ποσό που καταλήγει να μην καταναλώνεται από κανέναν, θα αρκούσε το μισό μέρος για να εξαλειφθεί το παγκόσμιο φαινόμενο της πείνας. Τα μεγέθη αυτά είναι εξοργιστικά και, πολύ περισσότερο όταν υπάρχει το δεδομένο ότι σχεδόν το 80% των παραγόμενων πόρων, παράγεται στις χώρες που αντιμετωπίζουν άμεσα το πρόβλημα του επιστιτισμού[10].

Κάπου εδώ, ο Malthus επανέρχεται στο προσκήνιο της σύγχρονης πραγματικότητας. Μία ακόμη πρόβλεψή του, η οποία λοιδορήθηκε, όπως και οι προηγούμενες, ήταν το φαινόμενο του γενικού κορεσμού – general glut –[11]. Σε αυτή την παγκοσμιοποιημένη πλανητική μηχανή, ο τεράστιος πληθυσμός των χωρών του Τρίτου Κόσμου, πεθαίνει – κυριολεκτικά – από την πείνα, αφού αδυνατεί να καλύψει τις διατροφικές του ανάγκες, ενώ ταυτόχρονα παράγει τόνους επί τόνων από τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης – π.χ. ρούχα, ηλεκτρικές συσκευές – τα οποία και στέλνονται στους λαούς της αναπτυγμένης δύσης, προκειμένου να καταναλωθούν από το 10% του πληθυσμού. Με τη σειρά του, πλέον αυτό το 10% δεν δύναται – εκ του φυσικού – να καταναλώσει τα πάντα. Συνεπώς ένα τεράστιο ποσοστό του παραγόμενου φυσικού πλούτου πετάγεται ως άχρηστο. Οι μόνοι που δείχνουν να απολαμβάνουν αυτό το αποτρόπαιο ντόμινο είναι οι πολυεθνικές και οι αγορές, τα στελέχη των οποίων αυξάνουν τα κέρδη τους με τρομερή ταχύτητα. Σε αυτό συμβάλλει και η ακόρεστη επιθυμία για επίδειξη πλούτου και χλιδής από τους πολίτες της δύσης. Πράγματι, οι ατελείωτες, κάθε χρόνο, εκδηλώσεις διεθνούς προβολής, έχουν μετατρέψει θεσμούς, από επίκεντρα πολιτισμικού ενδιαφέροντος σε παρελάσεις πανάκριβων αυτοκινήτων, ενδυμάτων, κοσμημάτων και κάθε λογής είδους αντικείμενων πολυτελείας. Αλλά και πέρα από αυτό, σε καθημερινή βάση έχει επικρατήσει, ακόμη και στον απλό κόσμο ότι όσο μεγαλύτερης αξίας είναι το αντικείμενο που επιδεικνύει, τόσο πιο ξεχωριστός μπορεί να είναι μέσα στην κοινωνία.

Σε αυτό το μεγάλο παιχνίδι συμβάλλει και ο καθημερινός βομβαρδισμός των καταναλωτών από διαφημίσεις κάθε είδους, μέσα από τις οποίες υπάρχει συνεχής παρότρυνση προς όλους να προμηθεύονται όσο το δυνατόν περισσότερα είδη. Ιδιαίτερα στη νέα εποχή, την εποχή της τεχνολογικής ανάπτυξης – τηλεοράσεις, social media – οι τρόποι αναμετάδοσης και συνεχούς ροής των προς πώληση προϊόντων προς το κοινό παίρνει τη μορφή χιονοστοιβάδας. Κάτι λογικό αφού, όπως προειπώθηκε, υπάρχει ένας συγκεκριμένος σχεδιασμός δράσης των αγορών, σχεδιασμός που δεν οδηγεί στην αυτορρύθμιση και, ως εκ τούτου, στην παγκόσμια ευημερία αλλά σε καταναλωτικά – οικονομικά αδιέξοδα.

Το θέμα είναι πως μπροστά στον οικονομικοκοινωνικό ολετήρα στον οποίο βαδίζει με μαθηματική ακρίβεια η ανθρωπότητα, επιβάλλεται να αναθεωρηθούν άμεσα ορισμένες θεωρίες που, στο παγκόσμιο σύστημα της αγοράς, αποτελούν πανάκεια. Και αυτό διότι μόνο με μία πλήρη εναλλαγή του συστήματος της πλανητικής πολιτικής θα μπορέσει να επέλθει η ισορροπία στις κοινωνικές ανισότητες ανά την υφήλιο – που στις αρχές του 21^ου αιώνα έχουν αυξηθεί ραγδαία – και με αυτό τον τρόπο το σύνολο της παγκόσμιας κοινότητας να επανέλθει σε ένα στάδιο μερικής – έστω – αξιοπρεπούς διαβίωσης και, ως εκ τούτου, ο απαισιόδοξος Thomas R. Malthus να εγκαταλειφθεί ως μια ακόμη θεωρία της Κασσάνδρας. Και αυτό θα γίνει μόνο με μια αλυσίδα ενεργειών που θα ξεκινήσει από τον επαναπροσδιορισμό της διαπαιδαγώγησης και της κατεύθυνσης στην εκπαίδευση, σε όλα τα κράτη της Γης, προς ένα πολιτικοοικονομικοκοινωνικό σύστημα αλληλεγγύης, οικονομικής ανάπτυξης και μεθοδικής προσπάθειας πλήρους απασχόλησης για όλα τα στρώματα[12]. Κάτι δηλαδή σαν αυτό που επιχειρήθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και που σταμάτησε βίαια με τους γύρους της Ουρουγουάης και του Κατάρ, κατά τους οποίους το διεθνές εμπόριο και οι πολυεθνικές επικράτησαν και με νομοθετικές ρυθμίσεις του κρατικού ελέγχου και, που μέσω των οποίων, η διεθνής διακυβέρνηση οδήγησε στο φαινόμενο του υπερκαταναλωτισμού, με τα γνωστά αποτελέσματα κοινωνικής και οικονομικής αναντιστοιχίας ανάμεσα στα έθνη.

Αυτή η νέα πολιτική που θα σέβεται πάνω από όλα τον άνθρωπο σαν έμβια οντότητα και όχι τους αριθμούς, την επιβίωση και όχι την υπερκατανάλωση, το περιβάλλον και όχι την υπερπαραγωγή είναι η νέα ρομαντική ιδέα των ιδεαλιστών, οι οποίοι, σε πείσμα των ρεαλιστών όπως ο αιδεσιμότατος Malthus οφείλουν να συνεχίσουν να την ονειρεύονται και να επιζητούν κάθε τρόπο, στη νέα εποχή των social media και της άμεσης παγκόσμιας επικοινωνίας ώστε να την επιτύχουν. Άλλωστε ακόμη και αν φαίνεται ανέφικτο, ο άνθρωπος οφείλει πάντοτε να το κυνηγά, προκειμένου να επιτύχει το εφικτό. Αλλιώς η καταστροφή που επέρχεται κινδυνεύει να μετατρέψει την κοινωνία σε ένα παγκόσμιο στρατόπεδο υπόδουλων όντων που παίζουν στα πιόνια ένα τυποποιημένο παιχνίδι παραγωγής – κατανάλωσης – τεχνητής αυτομείωσης του πληθυσμού και, με αυτό τον τρόπο, ο Malthus να μετατραπεί σε Νοστράδαμο…

Χρήστος Λ. Βάντζος

Άρτα, 25.6.2012

ΠΗΓΕΣ

1.       Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ, John Baylis, Steve Smith

2.       ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, Robert L. Heilbroner

3.       ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ, ΗΛΙΘΙΕ, Νίκος Μπογιόπουλος

---

[1] Οι απαισιόδοξες διαπιστώσεις σχετικά με την αρνητική πραγματικότητα και τις προοπτικές του ανθρώπινου γένους είχαν απασχολήσει και πρότερους ειδικούς της κοινωνικής και οικονομικής φιλοσοφίας. Ο Thomas Hobbes, π.χ. διατεινόταν πως η ζωή των ατόμων θα είναι ζοφερή, κτηνώδης και σύντομη. Αλλά και ο Bernard Bedeviled αναφερόταν στην αναγκαιότητα η ζωή της μεγάλης πληθυσμιακής μάζας να είναι σύντομη, όπως επίσης και φτωχή, ώστε να διατηρείται η κοινωνική ισορροπία. Ωστόσο, η θεωρία του Malthus τάραξε σε τέτοιο βαθμό τα νερά, για το λόγο ότι αναπτύχθηκε σε μία περίοδο κατά την οποία ο δυτικός, εκπολιτισμένος κόσμος ατένισε με ιδιαίτερη αισιοδοξία το μέλλον, λόγω της ορμητικής ανάπτυξης της φιλελεύθερης, καπιταλιστικής πολιτικής, αλλά και της πεποίθησης πως το κοινωνικό κράτος που οραματίστηκαν οι θεωρητικοί της περιόδου του 18^ου αιώνα εξελισσόταν σε απτή πραγματικότητα. 

[2] Οι κύριες κατηγορίες εναντίον της μαλθουσιανής θεωρίας είναι ότι έπεσε έξω ως προς την εξέλιξη στην Αγγλία, η κοινωνία της οποίας αποτέλεσε τον πρωταγωνιστή της θεωρητικής αναζήτησης του Malthus. Ωστόσο οι κατήγοροί του παραβλέπουν το γεγονός ότι ο πληθυσμός δεν έφτασε στο σημείο θανάτων από πείνα, λόγω της μεγάλης εισαγωγής τροφίμων από τα κράτη – αποικίες αλλά και λόγω της μείωσής του εξ αιτίας του μεγάλου κύματος μετανάστευσης στις ΗΠΑ.

[3] Πρόκειται για τις βασικές διακηρύξεις της συναίνεσης της Ουάσινγκτον, στις αρχές του ’90 αλλά και για τις λεπτομερείς συμφωνίες που προέκυψαν από το γύρο της Ουρουγουάης το 1992, μέσω του οποίου η ορθόδοξη νεοφιλελεύθερη προσέγγιση στη διεθνή οικονομία – η ελεύθερη αγορά και το εμπόριο – θεσμοθετήθηκαν με τη δημιουργία του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου.

[4] Σύμφωνα με στοιχεία της UNICEF, για τον Απρίλιο του 2012, περίπου 450.000 παιδία στην Ελλάδα βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας.

[5] Thomas Robert Malthus, Essay on the principle of population, 1798

[6] Π.χ. κάποιος/α ο οποίος δεν παράγει τρόφιμα και δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να τραφεί, θα πεινάσει, ανεξάρτητα της παραγωγικότητας.

[7] Λιμός στο Μπαγκλαντές το 1974, από στοιχεία του Amartya Sen, στο βιβλίο Poverty and famines: an essay on entitlement and Deprivation, 1981

[8] Στοιχεία UNDP 2003:54

[9] Μελέτη του Ντ. Χέντ, καθηγητή στο London School of economics

[10] Στην Αιθιοπία, για παράδειγμα, λόγω της αδυναμίας της χώρας να αποπληρώσει το χρέος της, οι κυβερνήσεις διαπραγματεύτηκαν την πώληση τεράστιων εκτάσεων γης σε ιδιώτες. Πάνω από 7,5 εκατομμύρια στρέμματα της πιο γόνιμης περιοχής της χώρας έχουν προσφερθεί σε εταιρείες όπως η Saudi Star. Εκεί, σε ειδικά διαμορφωμένα θερμοκήπια, παράγονται καθημερινά περίπου 50 τόνοι τροφής, οι οποίοι διαχέονται, εντός 24 ωρών σε όλες τις χώρες της δύσης αλλά και στους νέους παράδεισους υπερκατανάλωσης και πλούτου, στο Ντουμπάι ή στην Ντόχα. Την ίδια στιγμή 13 εκατομμύρια κάτοικοι αυτής της χώρας υποσιτίζονται.

[11] Ο όρος αναφέρεται σε μία πραγματικότητα όπου θα υπάρχει πλεονασμός πόρων αλλά αναντίστοιχη ζήτηση από τους καταναλωτές.

[12] Ο όρος που ειπώθηκε κατά τη σύσκεψη της Ουάσινγκτον ‘’There Is No Alternative’’ εννοώντας το ότι δεν υπάρχει εναλλακτική οικονομική πολιτική από τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα της ελεύθερης αγοράς και η χρόνια εφαρμογή του οδήγησε στην οικονομική και θεσμική κρίση των αρχών του 21^ου αιώνα.