του Ρίζου Καϊάφα
Αν ρωτούσαμε τον Άνταμ Σμιθ τι εστί το ρήμα speculate εν έτει 1776, τη χρονιά της Αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας αλλά και της πρώτης κυκλοφορίας του Πλούτου των Εθνών, πιθανότατα θα χρειαζόταν να επιστρατεύσει τις γνώσεις του στα λατινικά. Θα μας απαντούσε πάντως ότι speculate σημαίνει παρακολουθώ ή κατοπτεύω. Με αρκετή δόση φαντασίας θα μπορούσε κανείς να το ερμηνεύσει ως σκέπτομαι ή υποθέτω. Δεν υπήρχε ωστόσο ουδεμία περίπτωση να ακούσουμε από τα χείλη του τη λέξη κερδοσκοπώ. Αυτή η σημασία δεν επρόκειτο να δοθεί στο εν λόγω ρήμα παρά αιώνες αργότερα.
Στην οικονομική πραγματικότητα του Άνταμ Σμιθ, λοιπόν, η κερδοσκοπία ως αποτέλεσμα μιας διαδικασίας οικονομικής πρόβλεψης και εκμετάλλευσης του πιθανού αποτελέσματός της δεν υφίστατο. Το νεοπαγές σύστημα των αγορών εξισορροπούσε τις αντικρουόμενες επιθυμίες για κέρδος μέσω της υψηλής παρέμβασης ενός αόρατου χεριού, το οποίο διηύθυνε με θαυμαστά ορθολογικό τρόπο έναν αυτορρυθμιζόμενο κόσμο. Κανείς δεν διανοείτο ότι ένα τέτοιο σύστημα θα μπορούσε σοβαρά να κλονισθεί από στοιχήματα, ανορθολογικούς φόβους, φήμες και πανικούς. Κερδοσκόποι βέβαια υπήρχαν ήδη από καταβολής αγορών και ο ίδιος ο Σμιθ δεν το αγνοούσε. Στο άκρως διασκεδαστικό βιβλίο του Robert L. Heilbroner, Οι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου, περιγράφονται διάφορες τυχοδιωκτικές επιχειρήσεις της εποχής, με κορυφαία την Εταιρία του Μισισιπή, τη μεγαλύτερη ίσως έως τότε μετοχική απάτη της ιστορίας. Όμως οι οικονομολόγοι μέχρι πρόσφατα αντιμετώπιζαν τέτοιες περιπτώσεις ως περιστασιακές παραδοξότητες χωρίς ευρύτερη σημασία.
Η συστηματική παράβλεψη τέτοιων φαινομένων από τους θεωρητικούς της οικονομίας ήταν ίσως ένας από τους λόγους που επέτρεψαν την εξάπλωσή τους στο σύγχρονο κόσμο. Για να δώσουμε μερικά παραδείγματα, στο ντοκιμαντέρ με τίτλο Πεθαίνοντας στην αφθονία της πολυβραβευμένης ελληνικής σειράς παραγωγών του Εξάντα, οι σπεκουλαδόροι μεσάζοντες του χρηματιστηρίου του Σικάγο τροφοδοτούν την επισιτιστική κρίση του 2008, στοιχηματίζοντας με τις αποδόσεις μελλοντικών συγκομιδών σιτηρών. Στο ακόμα διασημότερο inside job, ο θεατής παρακολουθεί πώς τα εταιρικά στελέχη πλουτίζουν από την κατάρρευση χρηματοπιστωτικών φουσκών και εταιριών. Η ειρωνεία είναι ότι η κερδοσκοπία δεν αποτελεί παρά την ακραία κατάληξη της ανορθολογικής λογικής πως οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονται πρωτίστως στις συναλλαγές και την επιθυμία για κέρδος. Και το ακόμα ειρωνικότερο: οι υποστηρικτές αυτής της κοσμοθεωρίας χρησιμοποιούνται σήμερα για να μας «σώσουν» από τις καταστροφικές της συνέπειες.
Φαίνεται πως πολλά στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς είχαν αγνοηθεί από τους θιασώτες του οικονομισμού. Στην πράξη έχει πλέον αποδειχθεί ότι εντελώς ανυπόστατες φήμες μπορούν να πυροδοτήσουν εντελώς πραγματικούς χρηματιστηριακούς και τραπεζικούς πανικούς. ‘Έτσι συνέβη με τους πελάτες της αγγλικής Northern Rock το Σεπτέμβριο του 2007 κι έτσι συμβαίνει με τη διαρροή καταθέσεων τους τελευταίους μήνες στην Ελλάδα. Στους Συνδεδεμένους, το πρωτοποριακό έργο των Nicholas A. Christakis και James H. Fowler για τη σημασία των κοινωνικών δικτύων στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, εξηγείται η διαδικασία μετάδοσης τέτοιων φαινομενικά ανεξήγητων συμπεριφορών. Όσο για τους οικονομολόγους, επικρίνονται ως κατασκευαστές του homo economicus, μιας θεωρητικής υπεραπλούστευσης «…που ουδέποτε υπήρξε χαρακτηριστική της ανθρώπινης κατάστασης γενικότερα» (σ. 303).
Βέβαια για όλα τα επιχειρήματα και τις ερμηνείες που παραθέσαμε παραπάνω θα μπορούσε να βρεθεί αντίλογος. Ωστόσο η ανάγκη μιας ευρύτερης αλλαγής δεν αμφισβητείται εύκολα. Για τον γράφοντα είναι προφανές πως μόνο ένα ουσιαστικό πλαίσιο κανόνων μπορεί να περιορίσει τις επιπτώσεις της κερδοσκοπίας και της ακατάσχετης φημολογίας στις αγορές. Άρα η λύση συμπυκνώνεται σε μια σχεδόν απαγορευμένη φράση: ελεγχόμενη αγορά – ελεγχόμενη οικονομία. Και η εφαρμογή της είναι ζήτημα πολιτικό, δηλαδή εξαρτάται από τη συμμετοχή όλων μας στη διαδικασία διαμόρφωσης, λήψης και ελέγχου των αποφάσεων. Να λοιπόν ένα επιπλέον κίνητρο πολιτικής αφύπνισης και δράσης…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου